هزار و یک شب – One Thousand and One Nights

نقد کتاب هزار و یک شب

هزار و یک شب یکی از شناخته شده ترین مجموعه داستان های جهان است. داستان های آن که به صورت شفاهی و در طول قرن ها جمع آوری شدند، منشاء و ریشه های آسیایی و عربی دارند، البته با این حال، به بخش جدایی ناپذیری از میراث فرهنگی غرب هم تبدیل شده اند. برای نمونه داستان های شاهزاده شهرزاد، علاءالدین، سندباد و علی بابا کاملا در تخیلات غربی جای گرفته اند. مجموعه اصلی آن متشکل از افسانه ها، داستان های جن و پری، قصه های عاشقانه و زندگی نامه هایی است که ریشه در پیشینه هایی فولکلور دارند و شامل درون مایه ها و داستان هایی مربوط به دوران تاریخی و مناطق جغرافیایی مختلفی هستند. هزار و یک شب که در قرن هجدهم به دست مخاطبان غربی رسید، از آن زمان تا کنون یکی از شناخته شده ترین آثار ادبیات جهان بوده است و اقتباس های زیادی در زمینه های مختلف هنری از آن صورت گرفته است و روی نویسندگانی همچون یوهان وولفگانگ  فون گوته، ویلیام وردزورث و راینر ماریا ریلکه، روی نقاشی هایی از گوستاو دوره، آثار موسیقی نیکلای ریمسکی-کورساکوف و کارل ماریا فون وبر تاثیرات زیادی داشته است. حتی اقتباس های زیادی هم از آن در فیلم های عمده هالیوودی صورت گرفته است. از قرن بیستم هزار و  یک شب مورد توجه منتقدان قرار گرفت و مقاله های مختلفی درمورد آن نوشته شد. اکثر منتقدان آن را تحسین کرده اند و داستان های این اثر ادبی از مرزهای فرهنگی و زبانی فراتر رفته است.

تاریخچه متنی

با این که تاریخچه داستان های آن مرتبط با فرهنگ عرب دوران قرون وسطی است، داستان های هزار و یک شب ریشه در سنت های شفاهی مختلفی دارد و شامل مضمون هایی از مناطق جغرافیایی و دوره های تاریخی متنوعی همچون میان رودان (بین النهرین) کهن، هند، ایران، عراق و مصر قرون وسطی می شود. محققان معتقدند که قصه قاب آن ریشه هندی دارد. اولین نسخه شناسایی شده از هزار و یک شب کتابی از داستان های فارسی است به اسم هزار افسانه که حدود سال های ۸۵۰ به عربی ترجمه شده است. المسعودی نویسنده عرب قرن دهم به این متن عربی اشاره داشته و نوشته است که هزاران شب نامیده می شده است، ولی این نسخه اکنون از بین رفته است. داستان های آن دست خوش ویرایش های قابل توجهی شد. البته در طول قرن های ده تا شانزده، این قصه ها توسط قصه گو ها زنده نگه داشته شدند، کسانی که در سراسر خاورمیانه این حکایت ها را در قهوه خانه ها نقل می کردند. عنوان هزار و یک شب در قرن دوازدهم شناخته شد و تقریبا از عبارت ترکی «بین بیر» (هزار و یک) نشات می گرفت که همچون «الف: هزار» در عربی به عددی بزرگ اشاره دارد. نسخه منبع مشخصی از این اثر به زبان عربی وجود ندارد، اما چندین کتاب دست نوشته هستند که بسیاری از این داستان ها را در خود دارند.

اولین نسخه ترجمه اروپایی هزار و یک شب توسط آنتوان گالان خاورشناس فرانسوی ترجمه شد. اولین بخش این کتاب ۱۲ جلدی در سال ۱۷۰۴ کامل شد. نسخه خطی که او استفاده کرد، نسخه ای بود که در سوریه کشف شده بود و به قرن چهارده یا پانزده بر می گردد. نسخه گالاند خیلی سریع به انگلیسی ترجمه شد، همراه با نسخه های اولیه ای که گراب استریت می نامیدند برای اولین بار در ۱۷۰۸ ظاهر شد. محققان سپس شروع به گشتن به دنبال نسخه اصلی کاملی از هزار و یک شب کردند، اما ناموفق بودند. در اوایل قرن نوزدهم، چهار نسخه مهم از متن این اثر با عناوین کلکته ۱، کلکته ۲، بولاکس و برسلو یافت شدند. متن بولاکس بر اساس دست نوشته ای مصری بود که ویرایشگر آن داستان های زیادی به آن افزوده بود تا تعداد حکایت ها به هزار و یک عدد اشاره شده در عنوان اثر برسد، این نسخه هنوز هم به عنوان یکی از مهمترین منابع این مجموعه مورد توجه قرار می گیرد. ترجمه های بسیاری بر اساس این چهار منبع قرن نوزدهم ظاهر شدند، همچون ترجمه های جاناتان اسکات (۱۸۰۰)، ادوارد وارتلی مونتاگ (۱۸۱۱)، هنری تورنز (۱۸۳۸)، ادوارد دبلیو لاین(۴۱-۱۸۳۸)، جان پین (۸۴-۱۸۸۲)، ریچارد اف بورتن (۱۸۸۵)، آندرو لانگ (۱۸۹۸) و جی سی ماردروس (۱۹۰۴-۱۸۹۹). به نسخه پین به عنوان اولین ترجمه کامل نگاه می شود. با اینکه بسیار دقیق است و شامل نوشته های فراوانی است که امروزه بسیار با ارزش هستند، بخش زیادی از آن حذف شدند؛ بخش هایی از آن که مترجم در آن زمان فکر می کرد ممکن است باعث ایجاد حساسیت در دوره ویکتوریا شود. بر خلاف آن، نسخه بورتن روی عجایب، شگفتی ها و بخش های همراه با مسائل جنسی در حکایت ها تاکید دارد. هنوز نسخه ای قطعی از هزار و یک شب وجود ندارد، اما ۱۰۰۱ شب محسن مهدی (۱۹۸۴) از قدیمی ترین منابع شناخته شده است که همراه با گزیده ای از حکایت های حسین هادوی (۱۹۹۰) دو نسخه انگلیسی از اثر هستند که از اواخر قرن بیستم  به بعد توسط بسیاری از دانش آموزان و محققان مورد استفاده قرار گرفته اند.

مضامین اصلی

منتقدان اشاره به این دارند که داستان های هزار و یک شب با پرسش های بنیادینی درباره زندگی و تجربیات انسان سروکار دارند. به مسائلی جهان شمول همچون عشق، مرگ، شادی، سرنوشت و جاودانگی اشاره دارند، به شیوه ای که از مرز های زبانی و فرهنگی فراتر می روند. همچنین مسائل روحانی را هم پوشش می دهند، به بررسی پرسش هایی می پردازند در مورد این که چگونه در جهانی زندگی کنیم که شامل هم خوبی است و هم پلیدی. و این تضادها در قالب شخصیت هایی مختلف همچون مستبدان و حاکمان مهربان، جادوگران و ساحره ها، اهریمن های خوب و بد، و دیگر شخصیت های مختلف نمایش داده شده اند. به علاوه، داستان های آن به موضوعاتی همچون ارتباط بین مرد و زن، اجتناب ناپذیر بودن امیال انسانی و جستجو به دنبال تکامل روحی هم اشاره دارند. قصه قاب شهرزاد مضامین مهم قدرت، جنسیت، عدالت، بخشش و توانایی هنر در تغییر باور و اندیشه و رهایی از مرگ را نشان می دهد. بسیاری از این مضامین در قصه های بعدی کتاب هم گسترش می یابند و به آن ها پرداخته می شود.

با این که هزار و یک شب مجموعه وسیعی از موضوعات  و مضمون ها را پوشش می دهد، مساله قدرت در قصه ها به صورت ویژه ای برجسته شده است. قدرت حاکمانی که بر جامعه سلطه کامل دارند را به تصویر می کشند و تاثیرات این قدرت در اغلب قصه ها برجسته می شوند. مساله دیگری که در قصه ها مورد توجه قرار می گیرد، قدرت زن است؛ بسیاری از آنان در قصه ها به عنوان برده و کنیز هایی نشان داده می شوند که مجبورند از مردی اطاعت کنند که صاحبشان است. با این حال هنوز توان و قدرت شگفت انگیزی در مقابله و پیروزی بر مشکلات و بدبختی ها از خود نشان می دهند. شهرزاد بارزترین نمونه این شخصیت ها است. مسائل عدالت و بخشندگی هم در بسیاری از قصه ها مورد بررسی قرار می گیرند و خوبی نهایتا بر پلیدی پیروز می شود. این مضمون هم ابتدا در قصه قاب گسترش می یابد، که پادشاه نهایتا معنای واقعی عدالت را درک می کند. مضمون قدرت هنر در تغییر دادن هم در قصه قاب بسیار مشهود تر است، وقتی که پادشاه شهریار مدهوش قصه های همسرش شهرزاد می شود و در پایان به درکی از بخشندگی، عدالت و انسانیت می رسد.

منبع: Enotes